Петров Николай Васильевич

(1897-1942)

        Ааспыт  үйэ  бастакы  аҥарыгар,  сүүһүнэн  сыллар  усталарыгар,ыраахтааҕы батталын  анныгар  олорбут саха  норуота  көҥүл,  сырдык  олоххо  үктэнэрин туһугар норуот оччотооҕу саамай өркөн өйдөөхтөрө,чөл үөстээхтэрэ, эр санаалаахтара күүскэ туруулаһан охсуспуттара. Саха хааннаах дьонтон бастыҥтан бастыҥнарын, чулууттан чулууларын ортотугар биһиги биир дойдулаахпыт чекист, нарком Николай Васильевич Петров аата ааттанар.

Чекист, нарком Н.В.Петров 1897 с. сэтинньи 24 күнүгэр Мэҥэ улууһун Дьабыыл нэһилиэгин Сүлүгэн диэн кыракый алааһыгар 10 оҕолоох Петров Василий Васильевич (Буукка Баһылай) диэн үлэлээн ииттинэн олорор тыа ыалыгар тохсус оҕонон төрөөбүтэ.

Аҕата  Буукка Баһылай көнө сүрүннээх, үтүө майгылаах, үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутар, тус бэйэтин харытын күүһүнэн элбэх оҕолоох дьиэ-кэргэни кыһалҕата суох иитэн –аһатан олорбут киһинэн буолар. Кини эрбэх аҕатын ууһуттан төрүттээҕэ, онон бары эрбэх  Бөтүрүөптэр курдук икки хараҥаны ыпсарар гына үлэлиирэ. Уҥуоҕунан үрдүк. Бөдөҥ-садаҥ мөссүөннээх, бөҕө-таҕа көрүҥнээх киһи эбитэ үһү. Кыһын-сайын биирдэ сынньанан көрбөккө, оттуура-мастыыра, ынах-сылгы иитэрэ, быыһыгар балыктыыра, куобахтыыра.

Ийэтэ Өкүлүүнэ бэрт ыраас, чэнчис туттунуулаах, иистэнньэҥ уонна сахалыы сиэринэн сөбүгэр асчыт дьахтар эбитэ үһү.

Оччотооҕу кэмҥэ  тыа сахатын олоҕо төһө да кыһалҕалаах, кырыымчык буоллар, дьон мэлдьи саҥаҕа, кэрэҕэ тардыһар үгэһинэн Бөтүрүөптэр кыра уолларын үөрэттэрэн көрөргө быһаарыммыттар. Ити курдук Ньукулай тоҕус сааһын туолуута  аҕата Баһылай, ийэтэ Өкүлүүнэ бастаан Төҥүлүгэ аһыллан үлэлии олорор икки кылаастаах оскуолаҕа үөрэттэрэ киллэрбиттэр. Төҥүлү оччотооҕуга Мэҥэ улууһун киинэ буолан, чугастааҕы нэһилиэктэртэн кыанар ыаллар оҕолоро мустан, үөрэх-билии кыһатын ааһаллар. Онтон салгыы үөрэниэн баҕалаахтар Дьокуускай куоракка киирэн,үөрэхтэрин салгыахтарын сөп эбит.

Ньукулай  Бөтүрүөп  1911-1915 сс. начальнай оскуоланы Дьокуускай куоракка үөрэнэн бүтэрбит. Манна кини улам сайдан, саха ыччатын ортотугар М.Аммосов, П.Ойуунускай ыыппыт революционнай үлэлэригэр кыттыыны ылар. Сыыйа  М.К.Аммосовтыын, П.А. Ойуунускайдыын ыкса билсиһэн, «эн-мин» дэһэр киһи буолар. Көскө сылдьар большевиктар Емельян Ярославскай, Серго Орджоникидзе, Григорий Петровскай лекцияларын, тыл этиилэрин истибитэ. Революция ленинскэй идеялара кини олоҕун ис хоһоонунан, суолун сирдьитинэн буолбуттара.

Ньукулай салгыы  үөрэниэҕин аҕата: «Кырыйдым. Үлэни-хамнаһы ыарырҕатар буоллум. Дойдугар тахсан , миэхэ көмөлөс»,- диэбит. 65 саастана охсубут төрөппүт аҕатын ытык көрдөһүүтүн ылынан, киниэхэ көмө буолаары, Ньукулай куораттан  төннөн тахсыбыт уонна Төҥүлүгэ бырааба суруксутунан үлэлээбит. Ити курдук  кини 1917с. саҥатыттан Мэҥэ улууһугар Куттал суох буолуутун комитетыгар секретардаабыта. Бу комитекка саҥа олохтонор былааһы көмүскүүр сүҥкэн сорудах сүктэриллибитэ. Сэрии, эйэ боппуруостарын быһаарыы, олохтоох баайдартан түһээннээн кыаммат-түгэммэт нэһилиэнньэни аһынан-таҥаһынан хааччыйыы, үлэни аттаран хамнаһы ааҕыы сүнньүн, аҕыс чаастаах үлэ күнүн олохтооһун уо.д.а дьон-сэргэ кытыын кыһалҕатын улууска ыпсарыы КОБ-унан быһаарыллар бэрээдэктэрэ олохтоммут. Мантан ыла Н.В.Петров саҥа былааһы тэрийэр үлэ күүрээнигэр умсары астарбыт уонна улам-улам, Сэбиэскэй былааһы бөҕөргөтөр дьарыкка сөллүбэт өтүүнэн ыбылы баайыллыбыт. (КОБ-комитет Общественной безопасности).

Сир баайдар туһаларыгар баара. Бу сылларга туһалаах сир сиэрдээх уллэһигин хамначчыттар уонна батараактар киэҥ айдааннаах араллааннара күөртэнэн Сир буоластааҕы улахан управата тэриллэр. Биһиги киһибитин 1918 сыл кулун тутар ыйыттан мөккүөрдээх үлэлээх бу управа сэкирэтээрин көмөлөһөөччүтүнэн Коб-тар анаабыттар. Кулаактар оттуур ходуһаларын дьадаҥыларга үллэртиир саҥа саҕаланан эрэр этириктээх  уонна эппиэттээх үлэни толорон, сири былдьасыһыыга киирэр үҥсүүлэри быһааран, сирэ суох ыалларга ходуһа сыһыаран, сыл устата Мэҥэ нэһилиэктэрин кэрийбит.

1920с. Н.В.Петров улуус ревкомун чилиэнинэн талыллар. Ол кэмҥэ кини улууска үөрэҕи-сырдыгы тарҕатыыга күүскэ турунар. Оччотооҕуга улуус 11 оскуолатыгар баара-суоҕа  445 оҕо үөрэнэрэ. Бу, биллэн турар, кыра этэ. Ол иһин Н.В.Петров улууска үөрэхтээх киһи элбиирин туһугар үгүс сыратын биэрбитэ. Кини көҕүлээһининэн уонна дьаныһан туран туруорсуутунан. 1920 сыллаахха Дьабыылга оскуола дьиэтин акылаата түһэриллибитэ.

1922 сыл кыһыныгар кини Дьокуускайга киирбитэ. Ити кыһын 1923 сыл олунньуга Пепеляев генерал Амманы сабардаабыта. Кыһыл хамандыыр И.Я Строд этэрээтэ Саһыл сыһыыга хаайтарбыта. Олунньу 20 кунугэр Пепеляев сэриитин урусхаллыы Дьокуускай куораттан Байкалов этэрээтэ тахсыбыта.

Этэрээт састаабыгар Н.В.Петров ЧОН (чрезвычайный отряд особого назначения) байыаһын быһыытынан тахсыһан иһэн, Байкалов сорудаҕынан. Билиҥҥи  Павловскай дэриэбинэтиттэн  Саввины-Күн Дьирибинэни, Арамаан Сиидэрэби кытта Чурапчыга Курашов этэрээтигэр аналлаах дьаһал суругу тириэрдэр сыаллааах сибээскэ барбыта. Сорудах лоп курдук толоруллубута.

 Н.В Петров, С.Саввин  уонна Р.Сидоров сорудаҕы толорон баран. Амманы босхолооһуҥҥа кыттыбыттара. Ол кэнниттэн Н.Петров ВЧК (Всероссийская чрезвычайная комиссия) боломуочунайын быһыытынан, Төҥүлү, Никольскай, Төхтүр, Абаҕа сэриилэригэр активнайдык  кыттыбыта. Кини ити үтүөтүн иһин именной бэстилиэтинэн (маузер)  уонна кыһыл көмүс чаһынан наҕараадаламмыта.

Айылҕаттан ньыгыл өйдөөх, ыраас,сырдык дууһалаах, аһыныгас сүрэхтээх, амарах майгылаах буолан, кыһыл-үрүҥ сэриилэригэр, ыраах-чугас урууларын өлүү айаҕыттан быыһаан ылбыт түбэлтэлэрэ уос номоҕо буолан күн бүгүнүгэр диэри үгүстэр.

Генерал Пепеляев кыайтарбытын кэнниттэн Николай Васильевич Петров 1922с. сааһыгар уокуруктааҕы исполком солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн, онтон бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. 1924с. олунньу ый 24 күнүгэр Саха АССР Ис дьыалаларга народнай комиссарын солбуйааччынан үлэлээн баран, аны нарком буолар.

Н.В.Петров, П.А.Ойуунускай, С.Аржаков, Г. Якушев , П.Кочнев мэктиэлээһиннэринэн 1926с. коммунистическай партия кэккэтигэр чилиэнинэн ылыллар. 1927с. күһүн Абаҕа пионердарын салайан, Боссоойко, Артемьев баандаларын урусхаллааһыҥҥа кыттар.

Онтон  1928с. кини Казахстацца ыытыллан, Петропаввловскай куоракка ГПУ-га үлэлиир.

Сүрүн үлэтин таһынан Н.В.Петров бу сылларга (1932-1934сс.) Алма-Ата горсоветын депутата, Казахстан Ис дьыалаларга наркоматын партийнай бюротын чилиэнэ, партия Семипалатинскайдааҕы обкомун ревизионнай комиссиятын чилиэнэ буолуталыы сылдьыбыта. Бу кини общественнай үлэтэ этэ. ГПУ Петропавловскай куорат Акмолинскайдааҕы отделын начальнигынан олорон,1940 сыл  эргин кини Литасова диэн нуучча дьахтарын кэргэн ылбыта. Онтон бастакы кэргэниттэн уоллаах кыыс оҕоломмутуттан кыыһа Венера Николаевна уонна уола Виталий Николаевич бааллара биллэр.

Н.В.Петров Казахстаҥҥа үлэлээбит сыллара кини үлэтигэр тахсыылаах кэминэн буолбуттара. Ону ырытан көрдөххө: 1932-1934сс.-кини Алма-Атаҕа Казахстан НКВД-тын старшай боломуочунайа; 1934-1937сс. Бүтүн Казахстаннааҕы НКВД начальнига (сахалартан саамай үрдүкү байыаннай дуоһунаска тиийии);, 1937-1939сс.- Казахстан НКВД-н кадрга отделын начальнига; 1939-1940сс.-Семипалатинскай уобалас НКВД-н начальнига.

Суостаах-суодаллаах 1939с. саха чулуу уолаттарын бэйэтин аньыылаах-харалаах хара кынатыгар сөрүү харбаан ылан, сиэртибэ оҥостор: М.К.Аммосов тутуллар, П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов хаайыллаллар, Н.В.Петрову чекистэр эмиэ тутан хаайаллар. Доппуруостааһын, ыгыы-түүрүү кытаанаҕа буолар. Модун санаалаах Н.В.Петров кини иннигэр туруоруллубут буруйдааһыннары ылыммат, чекистэр эриирдэрин-мускуурдарын эрдээхтик тулуйар. Уһуннук эрэйдэнэн баран, Н.В.Петровтан сымыйа көрдөрүүнү кыайан ыган ылбаккалар, чекистэр кини буруйун кыайан дакаастаабатахтар.

Абаларыгар Н.Петрову званиетын устан,үлэтиттэн ууратан кэбиспиттэр. Ол иһин, Н.В.Петров торф хостуур трест директорынан үлэлии барбыт. Ол үлэлии сылдьан, хаста эмэ апелляциялаан урукку званиетын төнүннэттэрбит. 1941с. саҥатыгар Орто Азиятааҕы Байыаннай уокурукка НКВД оһуобай отделын боломуочунайа. Ити сыл ортотугар Ташкеҥҥа оһуобай отдел боломуочунайа буолбут. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаланыытыгар Ис дьыала наркоматын аналлаах сэриилэрин 463-с стрелковай дивизиятыгар эмиэ ити дуоһунаһынан үлэлээбит.

1942 с. кулун тутар 12 кунугэр Н.В.Петров Ис дьыала наркоматын аналлаах сэриилэрин 103-с дивизиятын оһуобай отделын старшай уполномоченнайынан ананан, сэриилэһэр фроҥҥа ыытыллыбыт. Дивизия Харьков куорат туһаайыытынан 2 ый оборонаҕа сытан кыргыспыт. Ити сыл ыам ыйын 24 кунугэр кимэн киирии кэмигэр генерал Бабкин бөлөҕө өстөөх быһа анньыытыгар түбэһэн, бары саллааттар, ол иһигэр Н.В.Петров, сураҕа суох сүппүттэр.

Н.В.Петров суостаах сэрии уот-будулҕан хонуутун ортоттуттан кэргэттэригэр анаан  суруйбут суругун умайбыт чээрэтэ ордон кэлбитэ: «Танка иһигэр олоробун. Тула өртүм –тула уот ..» эрэ диэн чуолкай тыллардаах…Бу кини тиһэх суруга этэ.Сэрэйдэххэ, ити кыргыһыыга, ити танкатын кытта бииргэ умайбыт буолуо… Оччолорго кини баара-суоҕа 45 эрэ саастааҕа.