Плотников Роман Гаврильевич - Мэҥэ Арамаан

(1930-2014)

      Плотников Роман Гаврильевич – Мэҥэ Арамаана 1930 с. Ыам ыйын 9 күнүгэр төрөөбүтэ, Мэҥэ Хаҥалас I-кы Мэлдьэхсититтэн төрүттээх, билгэһит, мелиорация бэтэрээнэ, Хорообут нэһилиэгин Ытык олохтооҕо (2005), «1941-1945 сс. Улуу Кыайыы 50 сыла» үбүлүөйүнэй мэтээллээх (1995), «1941-1945 сс. Улуу сэриигэ үлэтин иһин» ССРС Верховнай сэбиэтин мэтээллээх (1996),  «Сэбиэскэй сойуус маршала Жуков» үбүлүөйүнэй мэтээллээх (1997), «1941-1945 сс. Улуу Кыайыы 60 сыла» үбүлүөйүнэй бэлиэлээх (2005), «1941-1945 сс. Улуу Кыайыы 60 сыла» үбүлүөйүнэй мэтээллээх (2005), «1941-1945 сс. Улуу Кыайыы 65 сыла» үбүлүөйүнэй мэтээллээх (2010), «Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ» бочуоттаах бэлиэлээх (2008).

Плотников Р.Г. бэйэтин ахтыытыттан:

Мелиорация 50 сыла туоларынан ахтыы

                                        Үлэм, олоҕум, дьылҕам    

1964 сыл алтынньы ый ортотугар Дьокуускай куоракка Владимир Лонгинов уулуссаҕа «Якутводстрой» диэн ааттаах мелиоративнай тутар-өрөмүөннүүр аналлаах тэрилтэҕэ киирэн, үлэлиир баҕалаахпын биллэрэн көрдөспүтүм. Начальник Сальников Василий Иванович уоппускаҕа сылдьара. Кини оннугар начальник эбээһинэһин толорооччунан кылаабынай инженер Шалаев Юрий Андреевич олорор этэ. Сиртэн-буортан тэйбит курдук киһи, кабинетыгар киллэрэн миигин сүрдээх болҕомтолоохтук, сэҥээрэн истэн баран, отношение суруйан биэрбитэ. Онно олоҕуран уурайыахтаах тэрилтэм начальнига, оҕолордоохпун учуоттаан, нэһиилэ сөбүлэҥ бирикээһин таһааран, үлэм киниискэтин биэрбитэ. Оччолорго атын үлэҕэ көһөр уустук этэ.

Ол ылбыт үлэм киниискэтин Юрий Андреевичка аҕалан туттарбыппар, 1964 сыл алтынньы ый 20 күнүттэн Хорообукка үлэҕэ тахсаҕын диэн бирикээс таһаарбыта уонна «Үчүгэйдик үлэлээ, доруобай буол», - диэн алгыс тыллары этэн, илиибин ыга тутан, кабинетыттан атаарбыта. Онон мин дьылҕабар олоҕум-үлэм иккис аҥаарыгар дьолбун түстээбит киһинэн Шалаев Юрий Андреевиһы ааттыыбын. Кинини ытыктыыбын уонна сүгүрүйэбин.

Ити курдук үлэҕэ ылыллан баран, Хорообутунан, Чурапчы Болтоҥотунан, Тулагынан, Намынан, Павловскайынан, Бүтэйдээҕинэн үлэлээбитим. Кэлин, 1976 сылтан Хорообут тиһигин көрөр-үлэлэтэр эксплуатационнай сулууспа олохтонон, биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри, өссө биэнсийэҕэ тахсан баран, 1995 сылга диэри үлэлээбитим.   

Хорообукка быһыты тутуу

20-с үйэ отутус сыллара бүтүүлэриттэн улахан курааннар саҕаламмыттара. Аһыҥата элбэҕэ диэн, дьиэ таһыгар сырыттахха, этэрбэскэ толору симиллэрэ. Оччотооҕу холкуостар өрүс арыыларынан, арҕаа эҥээринэн Хаҥалаһынан, Горнайынан, Намынан оттообуттара. Онно сүөһүлэрин көһөрөн кыстаталлара. Ити курааннар утуу-субуу 50-с сыллары аһара салҕаммыттара.

1947 сыллаахха Барашков Николай Николаевич райком I сэкэрэтээринэн үлэлии кэлбитэ. Кини кэлбит сайыныгар от үүммэккэ, Чурапчынан, Нуотаранан, өрүс арҕаа эҥээринэн оттоон, сороҕун атыылаһан сүөһүлэрин үүрэн илдьэн көһөрөн кыстаппыттара. Барашков сахалыы мындыр, сылык киһи этэ. Кини көҕүлээн, саҕалаан, 1951 сыллаахха ыччаты, хомсомуоллары хомуйан норуот тутуута диэн ааттаан, Суола үрэх үрдүгэр быһыт тутуллуохтаах сиригэрТомторуктаахха үлэ саҕаламмыта. Олохтоохтортон Ильин Николай Николаевич (Сөттөгөр) эдэр уолаттары илдьэ сылдьан, тутуу маһын бэлэмнэппитэ, тыаттан быһыт тутуллуохтаах миэстэтигэр тиэйтэрбитэ, тастарбыта. Быһыты оҥорор үлэни үрэх таһыгар Турчин Влас маастардаах бэйэлэрин баҕа санааларынан толкуйдаан, быһыт булларбатахтара, онтукалара хайдах да табыллыбат, сатамдьыта суох оҥоһуу этэ. Ол курдук таах турбута. Хата, ону кэнники бөдөҥсүйбүт холкуос гараж туттарга туһаммыта.

Барашков барбытын кэннэ үлэ өнүйбэтэҕэ. Тоҕо? Бастакытынан, анал бырайыак суоҕа. Иккиһинэн, бырабыыталыстыба үп-харчы көрбөтөҕө.

Хорообукка нүөлсүтэр тиһиги бырайыактыырга диэн 1949-50 сылтан саҕалаан үөрэтэр, чинчийэр үлэ саҕаламмыта. Ол чинчийиилэргэ олоҕуран, мас барыйаанынан аһыллар-сабыллар ааннаах, алта шлюз регулятордаах Хорообут нүөлсүтэр тиһигин бырайыага оҥоһуллубута. Ол бырайыак ааптара Москубатааҕы гидромелиоративнай үнүстүүт научнай сотруднига Слоев кэлин наука хандьыдаата буолбута. Ити бырайыакка холбуу 15 килэмиэтир усталаах ханаал, онно эбии уу таһымын үрдэтэр, көтөҕөр 4 даамба бырайыактаммыта. Ити бырайыак Саха сиригэр ирбэт тоҥҥо, өссө аан дойдуга диэҕи баҕарыллар, маҥнайгы пионер бырайыак. Ити ситэриллибит бырайыак биһирэннэ, 1954 сылтан ылыллан, үп-харчы көрүллэн, элбэх араас тиэхиникэ бэриллэн, «Якутмелиоводстрой» диэн тэрилтэ подрядчик буолан, Хорообут быһыытын тутууну саҕалаабыта. Онон ханаалы хаһарга, даамбалары оҥорорго, буору үтэр-анньар бульдозердары тиэйэр-сүөкүүр скрепери холбоммут тыраахтардары уонна сыҕарыйа сылдьан ханаалы дириҥэтэргэ-хаһарга экскаватордары туһаммыттара, үлэлэппиттэрэ. Маһы буруустуур, хаптаһын таһаарар пиломатериал араас көрүҥүн бэлэмниир улахан пилорама туруоран үлэлэппиттэрэ. Ити хас да сыл барбыт унньуктаах уһун үлэ этэ. Ити үлэлэргэ араас омуктар үлэлээбиттэрэ. Иллээхтик-эйэлээхтик сыһыаннаһар, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөр-харыстаһар интернациональнай түмсүүлээх этилэр.

Үрэхтэн ханаал саҕаланан тахсыытыгар головной регуляторы оҥорон бүтэрэн, онтон салгыы турбалары быыһыыр икки утарыта тумулга оҥоһуллубут даамбаҕа бастакы регуляторы оҥорон, Элэһин атаҕар иккис регуляторы бүтэрэн, Уулаах эбэ билиилэригэр үһүс регуляторы оҥорон, ситэрэн, ол кэннэ ханаал үрэххэ түһэр, бүтэр уһугар төрдүс регуляторы оҥорбуппут.

Суола үрэх сүнньүгэр тутуллуохтаах «Водосброс» сваяларын туруоран бэлэмнээбиттэрэ уонна ууну хаайар, тутар буор даамба оҥорбуттара. Үрэҕинэн кэлэр уу таһымын үрдэтэн ханаалынан ууну аһаран, алаастан алааска халытан ыытан, Уулаахха, Эбэҕэ толору ууну хаайбыттара.

Ол үрдүк үөрүүтүн-кыайыытын бэлиэтээн 1964 сыл бэс ыйын 12 күнүгэр оройуон, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах улахан ыһыах-бырааһынньык буолбута. Онно үлэлээбит дьону чиэстээбиттэрэ-айхаллаабыттара. Өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин президиумун бэрэссэдээтэлэ Овчинникова Александра Яковлевна Бочуоттаах грамоталары туттарбыта. Герой Попов аатынан холкуос председателэ Данилов Петр Николаевич кылаабынай инженер Шалаев Юрий Андреевичка сахалыы үгэһинэн киэргэтиллибит Седал диэн аатырбыт маҥан сүүрүк аты бэлэхтээн, сэргэҕэ баайан туттарбыта. Ити курдук Мэҥэлэр өрөгөйдөөхтүк үөрбүппүт-көппүппүт.

Хорообут быһытын тааһынан тутуу

Мас барыйаанынан тутуллубут шлюз регулятордар 1970 сылтан саҕалаан утуу-субуу алдьаммыттара. Ол төрүөтүнэн, бастакытынан, Суола үрэҕэр улахан уулаах сыллар кэлэр, уутун муҥутуур үрдүк таһымын  режимин кээмэйин учуоттаабатахтара уонна онно эбии ууну хаайан-мунньан куоттарыы чахчылара бааллара умнуллубута. Холобура, 1980 сыл сааһыгар «Водосброс» алдьанан аһаҕас турдаҕына уонна “Головной” аана сабыллыбакка турарыгар,«Водосброс» алдьаммыт муостатын өһүөтүгэр тиийэр үрдүк таһымнаах  уу үрэҕинэн уонна алаастарга ханаалынан тэбис-тэҥҥэ күүгэннирэ-күүгэннирэ уста-ааһа турара астык да, дьулаан да көстүү этэ, ама да ааспытын иһин. Иккиһинэн, быһыттар ууну аһарар, ыытар кыахтара кыра этэ, алаастары халытан нүөлсүтэргэ суохтаан ааҕыллыбыт, бырайыактаммыт мээрэйгэ тиэрдэргэ элбэх бириэмэ барар, онно эбии уу хойутаан кэлэрэ. Үсүһүнэн, ууну тутар быһыты оҥорорго уопут, быраактыка, үлэ толоруллар технологияларыгар этиилэр-сүбэлэр, эрэкэмэндээссийэлэр суохтара.

Сахабыт сирин айылҕатын килиимэтин кубулҕаттарын режимэ континентальнай уларыйымтыаҕа кэбирэтэн маһынан тутуу үйэтэ суоҕун, көдьүүһэ кыратын көрдөрбүтэ. Онон Хорообут нүөлсүтэр тиһигин реконструкциялаан таас барыйааҥҥа уларытыы наада буолбута.  Железобетоннай быһыттар бырайыактарынан «Якутгидроводхоз»  үнүстүүтэ дьарыктаммыта, үлэлээбитэ. Дириэктэр Шалаев Юрий Андреевич этэ. Юрий Андреевич бэйэтэ мас барыйаан тутуутугар кыттыбыт, үлэлээбит уопуттаах буолан, таас барыйааны кыайа-хото тутан, быһыттар ууну тутар-аһарар кыахтарын улаатыннаран, тупсаран бырайыактаабыта.

«Водосброс»ууну аһарар кыаҕа сөкүүндэҕэ 400 кубическай миэтэрэҕэ, ол аата 2000 буочука уу буолар, онтон атын регулятордар сөкүүндэҕэ 40 кубическай миэтэрэни аһараллара. Онон алаастарга уу хаамыыта түргэтээбитэ.

1974 сыл иккис регулятортан саҕалаан, таас быһыттары оҥорон бүтэрэн 1990 сыл ууну боруобалаан ыыппыттара. Төрдүс регулятор проектнай мээрэйигэр ууну тиэрдэн Эбэттэн ууну Бэрдьигэстээххэ аһарга хаһыллыбыт ханаалынан Чыыкка, Үллэр, Муохтаах куоҕастарынан аһарыллан тиэрдиллибит уу саппааһа элбэҕэ суох буолан, Бэрдьигэстээх ситэри толоруллубатаҕа.

Онтон салгыы кэккэ сылларга үрэххэ, алаастарга таһаарар уу кэлбэтэҕэ. Оччолорго бу сурук ааптара Хорообут тиһигэр линейнэй үлэһит этим. Быһыттар сахсайбыттарын, дьөллүбүттэрин хаһан, ороон, саҥалыы буор кутан, симэн чиҥэтэрим. Быһыттар истиэнэлэрэ, откуостарын аннылара сааллан, намтаан аһыллыбыттарын гравийы, щебенканы биэдэрэнэн таһан кутан, уһун ураҕас маһынан анньан-симэн, айылҕатын чиҥигэр тиэрдэн чиҥэтэр этим. Олор от үүнэн кырыһынан бөҕөргөөбүттэрэ. Күүтэр кэтэһэр уубут 1995 сыл кэлбитэ. Быһыттар эриэ-дэхси алаастары уунан толорон, аһаран эҥкилэ суох тулуйбуттара. Төрдүс регуляторга проектнай мээрэйигэр тиийэ ууну тутан, онтон салгыы ыытан, аһаран Бэрдьигэстээх тыатыгар тиийэ улахан күөл буолбута. Мэлдьэхсилэр, ону тэҥэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьоно үөрэн-көтөн олус астыммыппыт.

Ол уу кэлэн турдаҕына, анды бөҕө киирбитэ. Мин өйдүүрбүнэн, 150-чэкэ андыһыт баара. Олор бары илии тутуурдаах, өттүк харалаах тарҕаспыттара. Ол бэйэтэ туспа номох, кэпсээн.

Биирдэ Москубаттан бэрэстэбиитэл көрө-билсэ кэлэ сылдьыбыта. Кини: “Бу железобетоннай быһыт комплекс Илин Сибииргэ баар-суох улахан табыллыбыт система эбит”, - диэн үрдүктүк сыаналаабыта. Ол этэ мелиорация үлэһиттэрин, исписэлиистэрин кыайыылара! Айхал буоллун кинилэргэ!

Хос быһаарыы. Уу кэлэр-киирэр кэмигэр «Якутгидроводхоз», Ирбэт тоҥу үөрэтэр үнүстүүттэр уу ааһар режимин кэтии-көрө кэлэллэр этэ. Олор миигиттэн ыйыталаһаллара: «Быһыт уу ааһарыгар иннэ дьөллөр, түһэр. Ону хайдах тохтотуохха, аччатыахха сөбүй?» - диэн. Ону мин: “Горизонтально битум иҥэриллибит куулларынан тэлгэтэр табыллыа этэ, үс араҥанан, араҥатын аайы бульдозер тракторынан буору астаран былаанныыр наадалаах. Бүтэһигэр үрдүкү араҥаны таастарынан баттаттахха тулуйуоҕа”, - диир этим. Ону учуоттаан, саҥа бырайыакка полиэтиленовай пленканы туттубуттара, быһыт бөҕөргүүрүгэр туһалаабыта.

Бэрдьигэстээх – Хорообут – Суола

Оччолорго сопхуос, нэһилиэк ис суолларын оройуон да, өрөспүүбүлүкэ да көрөр, оҥорор эбээһинэстэрэ суоҕа. Саас аайы эбэтэр сайын улахан ардахтар түстэхтэринэ, айанныырга эрэй бөҕө буолара, өссө батыллан сиргэ хоноллоро. Ол кэмҥэ Птицын Егор Иванович сэбиэт этэ. Кини миэхэ:«Тойотторго суолу оҥотторорго тылгын тиэрдиэҥ этэ», - диэбитигэр, мин ылынан, начальникпар Николаев Егор Семеновичка киирэммин: «Хорообут тиһигэр сыһыаран, эскплуатационнай суолталаах суол ааттаан, суолу оҥорор хайдах буолуой?» - диэн эппиппэр, суолу оҥотторор наада диэн сөбүлэспитэ уонна үөрэтэр-чинчийэр үлэни толотторон, бырайыактаан суолу оҥотторбута. Ити үлэлэргэ мелиорация үбэ көрүллэн тутуллубута. Ити саҕана ведомственнай тэрилтэлэр туттар үптээх-харчылаах буолаллара.

2004 сыл, муус устар ый 16 күнэ.

Сайдыы аартыга. Саха санаата.